اتـــاق زیست

Class Reptilia  رده ی خزندگان :
اولین گروه مهره داران هستند که به طور کامل با زندگی در خشکی سازش پیدا کرده اند . این سازش
تغییرات اساسی در ظاهر و اندامهای داخلی به وجود آورده است .
غالب آنها اکثرا خشکی زی هستند ضمن اینکه نمونه های آبزی هم دیده شده . بدنشان شامل سر ، گردن ،
تنه و دم است . اندام های حرکتی دو جفت بوده ، پنج انگشتی اند که به چنگال های شاخی ختم می شوند .
عده ای از مار مولک ها و تمام مار ها فاقد اندام حرکتی اند . اسکلت خارجی از فلس های اپیدرمی تشکیل
شده . پوست خشک و فاقد غده است بنابراین از دست دادن آب به حد اقل رسیده است . دهان آنها انتهایی
است ، فکها از دندانهای ساده و مثلثی تشکیل شده .البته در لاک پشتان منقار شاخی جایگزین شده و دندان
ندارند . دستگاه گوارش به کلواک ختم می شود . اسکلت داخلی استخوانی است . جمجمه تک کندیلی است .
قلب چهار حفره ای شامل دو دهلیز و دو بطن  که دیواره ی بین بطن ها ناقص است بنابراین خون روشن و
تیره تا حدی با هم مخلوط می شوند . در تمساحان دیواره ی بین بطن ها کامل شده است .
گلبولهای قرمز بیضی شکل و همچنان هسته دارند . خون سرداند . سینوس سیاهرگی کوچک شده ، تنفس
حتی در نمونه های آبزی به کمک شش ها انجام می گیرد . کلیه ها به ندرت به تکامل رسیده و از نوع متا
نفریدی است . مغز نسبت به دوزیستان پیشرفته تر شده . اعصاب جمجمه ای به دوازده جفت رسیده . فاقد
خط کناری اند . در سقف دهان اندامی به نام Jacobson Organ  دارند . این عضو به حد اکثر تکامل
رسیده و نمونه های اخیر مرتب زبان خود را بیرون می آورند . با این عمل مولکولهای بودار محیط توسط
زبان دریافت و به اندام ژاکوبسون منتقل می شود .این اندام واجد گیرنده های بویایی با دقت بسیار بالا
است .
جدا جنس هستند . نر ها مجهز به آلت تناسلی اند و لقاح داخلی دارند .غالبا تخم گذارند وتخمها از
نوع  Telolecital یا پر زرده هستند .(تخم ها از نظر وجود زرده به Telolecital (پر زرده) ، Mesol .
L (متوسط زرده) و Oligol . L (کم زرده) تقسیم می شوند . ) این تخم ها معمولا به وسیله ی پوسته ی
آهکی محافظت می شوند .
پرده های جنینی شامل آمونیون ، کوریون ، آلانتوئیس و کیسه ی زرده است که جهت محافظت فیزیکی ،
مقاومت در برابر خشکی و تنفس شکل گرفته اند . بنابراین جزو Amniota  یا آمونیون داران محسوب می
شوند . دگردیسی ندارند و مراقبت والدینی هم در آنها مشاهده نمی شود .

 
مطلب هفته آینده : رده بندی خزندگان

در بین ماهی های استخوانی و غضروفی نمونه هایی وجود دارد که قابلیت تولید
الکتریسیته را دارند . این نمونه ها به دو منظور برق تولید می کنند : 1- جهت شکار :
این نمونه ها با برق تولیدی خود که به صورت پالسی آزاد می کنند طعمه را کشته یا
فلج کرده و به راحتی از طعمه تغذیه می کنند .
2- نمونه هایی که برق تولیدی خود را به صورت موجی آزاد می کنند ، از آن برای
ارتباط با همنوعان ، تعیین قلمرو و آشکار سازی نمونه ها یا اجسام ، عمدتا در اعماق
دریا استفاده می کنند .
الکتریسیته ی نوع اول گاهی به بیش از 500 ولت هم می رسد در حالی که در نوع دوم
برق تولیدی معمولا کمتر از 50 ولت است .
نوعی مار ماهی بنام Electrophorus الکتریسیته ای نزدیک به 550 ولت آزاد می
کند . همچنین نوعی سفره ماهی به نام  Torpedo که به ماهی برقدار مشهور است 
برقی نزدیک به 50 ولت تولید می کند .
در برخی نمونه ها اندام تولید کننده برق یک سوم وزن بدن را به خودش  اختصاص می
دهد . اندام و اعضاء در ماهی ها از عضلات تمایز یافته به وجود آمده است . سلولهای
تشکیل دهنده ی این اندام الکترو پلاک نامیده می شود . هر سلول برق ناچیزی تولید می
کند ، اما چون تعداد این سلول ها زیاد است و مدار بندی آنها به صورت سری است ،
بنابراین الکتریسیته های ناچیز با هم جمع شده و ولتاژ بالایی را می سازد .
از سوی دیگر گروه سومی از ماهی ها هستند که قابلیت تولید برق را ندارند ولی توانایی
بالایی را در دریافت برق دارند . کوسه ها از این نوع هستند .
آزمایش ها نشان داده که اگر قدرت بینایی و بویایی کوسه ها مختل شود ،همچنان قادرند
طعمه شان را به صورت موفقیت آمیزی شکار کنند . مشروط به اینکه طعمه قابلیت تولید
الکتریسیته ی موجی را داشته باشد . بدلیل اینکه مداوم است ولی الکتریسیته ی پالسی ،
دفعه ای است .
در این نمونه ها سلول های ویژه ای با حساسیت بالا جهت دریافت الکتریسیته وجود دارد
، این سلول ها در همه جای بدن بویژه در ناحیه ی پوزه مستقراند و سیستمی را به نام
آمپول لورنزین تشکیل می دهند .

 
کوسه ها :

Rhincodon typicus : بر خلاف جثه چند متری  و وزن چندین تنی ، نمونه
ای بی خطر بوده . زیرا از طریق فیلتر کردن آب تغذیه می کند . این نمونه حجم
زیاد آب را وارد دهان کرده و توسط دندانهای ظریف پلانکتون ها را به دام
انداخته و از آنها تغذیه می کنند .

Carcharodon : بر خلاف نمونه ی قبلی بسیار خطرناک است و علاقه ی
شدیدی به گوشت انسان دارد . این نمونه دارای چندین متر طول است و به کوسه
ی سفید White shark  یا آدم خوار مشهور است .

Stegostoma : با توجه به این که پوست این کوسه از ردیف های رنگی
مختلفی تشکیل شده به کوسه ی گوره خری Zebra shark  مشهور است .

Sphyrna zygaena : از نظر ظاهری با سایر کوسه ها اختلاف داشته به
طوری که سر نمونه چکش مانند است و چشمها در منتهی الیه جمجمه مستقر می
شوند و به کوسه ی سر چکشی Hammer-headed shark  معروفند .

Pristis :پوزه ی این کوسه کشیده بوده و در حاشیه ها زوائد دندانی متعدد ایجاد
شده . این نمونه به منظور شکار به دستجات ماهی های گروهی حمله کرده و با
جابجا کردن پوزه ی خود تعدادی از آنها را زخمی می کند ، سپس به شکار ماهی
های زخمی و کم تحرک می پردازد و به اره ماهی Sawfish معروف است .

Chlamydoselachus : بر خلاف اکثر کوسه ها که دارای 5 جفت شکاف
آبششی اند ، این نوع کوسه به 6 جفت شکاف آبششی مجهز شده است .ضمن اینکه
از نظر ظاهری هم شباهت چندانی با سایر کوسه ها ندارد .           

Chimeara  : از نظر ظاهری چندان شباهتی با ماهی های غضروفی ندارد و
ضمن اینکه همانند ماهی های استخوانی اپرکول دارند تخم گذار هم هستند . این
ماهی زندگی منزوی داشته و به موش ماهی یا Rat Fish معروف است .

Latimeria chalumnnac : تنها بازمانده ماهی های Croossopterygi
بوده و قاعده ی باله های زوج آنها گوشتی است . همچنین باله ی دمی آنها سه
قسمتی است که شامل بخش فوقانی ، تحتانی و میانی است . با توجه به اینکه
لاتیمریا خصوصیات اجدادش را در طی میلیون ها سال تقریبا بدون تغییر حفظ
کرده است ، به فسیل زنده مشهور است .

Protopterus : ماهی های دو تنفسی هستند . دسته ای ازماهی های استخوانی
اند که در آبهای پستی به سر برده و در هنگام خشک شدن این آبها قادرند مدت
نسبتا طولانی خشکی را تحمل کنند . این قابلیت مربوط به کیسه ی شنای آنهاست
که قادر است اکسیژن اتمسفر را جذب کند و عملکردی شبیه شش داشته باشد به
همین دلیل به آنها ماهی های شش دار Lungfish می گویند . عده ی زیادی از این
ماهی ها در آفریقا به سر می برند .

Lepidosiren paradoxa و Neoceratodus forsteri : گونه های
دیگری از ماهی های شش دار هستند که به ترتیب در آمریکا و استرالیا به سر می
برند .

Acipenser : با ارزش ترین ماهی استخوانی بوده که به ماهی خاویار معروف
است که تخم های آنها ارزش غذایی و اقتصادی بالایی دارند .این ماهی گرچه
جزو ماهی های استخوانی بوده ولی شباهتش به ماهی های غضروفی بیشتر
است .
دهان شکمی دارند . باله ی دمی هتروسرک است . اسکلت آنها تقریبا به طور کامل
غضروفی است .

Polyodon spathula : از نظر ظاهری شباهت زیادی به ماهی خاویار دارد
اما پوزه ی بسیار طویل تر دارد و به کمک آن حفره هایی در بستر ایجاد می کند
به همین دلیل به بیلچه ماهی Paddle fish مشهور است .

 
سفره ماهی ها :

Raja erinacea  : مشهور ترین و پر جمعیت ترین سفره ماهی های دریای
عمان است و دارای ظاهری کایت مانند و دمی طویل است .

Trygon : به علت اینکه ظاهری مثلث مانند دارد به این اسم مشهور شده است .
دم جانور بسیار طویل بوده و بر روی قاعده ی دم در سطح پشتی خارهای سمی
وجود دارد . ماهی هایی که از بالای سر این سفره ماهی در حال حرکتند
توسط این خارها گزیده شده و فلج میشوند . آنگاه سفره ماهی نمونه های بی

حرکت را شکار می کند .

Myliobatis : نوعی سفره ماهی عظیم با باله های سینه ای بسیار قوی که
دارای برجستگی ها و فرو رفتگی های متعددی است . ضرباتی که توسط باله
های این ماهی به سایر ماهی ها وارد می شود باعث زخمی شدن شدید طعمه شده
و شکار آنها را راحت می کند . این نمونه به خون آشام دریا مشهور است .

Rhinobatus   : پوزه ی جانور طویل و عضوی منقار مانند را بوجود آورده
و باله ی پشتی به چندین قسمت تقسیم و هر قسمت به یک خار مبدل شده است . با
توجه به شکل ظاهری به گیتار ماهی مشهور است .

Torpedo : این ماهی قادر است برق قوی تولید کند و توسط آن طعمه هایش را
فلج می کند . اسپیراکل تورپدو همانند سایر سفره ماهی ها بزرگ و فعال است .
سفره ماهیها برخلاف کوسه ها در اعماق دریا و بستر دریا زیست می کنند .
دهان و شکاف آبششی هر دو شکمی است . جانور هنگامی که بر روی بستر قرار
می گیرد به منظور تنفس لازم است آب را وارد حلق کند ، بدین منظور اگر دهان
را باز کند همراه آب مقدار زیادی شن و گل و لای وارد حلق شده ، که ضمن
مسدود کردن راههای تنفسی اختلالاتی را در دستگاه گوارش به وجود می آورد.
برای رفع این مشکل جانور آب را از اسپیراکل های بزرگ که در سطح پشتی
واقعند وارد کرده و آب بدون اکسیژن را از شکافهای آبششی خارج می کند .

رده ماهی های استخوانی Osteichthyes :

 
عده ای معتقدند این ماهی ها از ماهی های غضروفی پیشرفته ترند در برخی صفات نیز این تکامل مشاهده
می شود . اما هنوز تکامل آنها نسبت به ماهی های غضروفی به قطعیت نرسیده است .
این ماهی ها هم در آب شور و هم در آب شیرین به سر برده حتی عده ای از آنها قادرند مدت نه چندان
کوتاهی را در خشکی بگذرانند . بدن اکثر آنها دوکی شکل است . مجهز به باله های زوج و فرد هستند . باله
ی دمی معمولا Homocercal( متقارن ) است .معمولا باله ها توسط اشعه های باله ای و خار های باله ای حمایت می شوند .اشعه های باله ای میله های غضروفی اند که درانتها منشعب می شوند اما خارهای باله
ای میله های استخوانی اند با انتهای بدون انشعاب . هر دو نوع محوربه استحکام باله ها کمک می کنند .
تعداد اشعه های باله ای و به ویژه خارهای باله ای در رده بندی ماهی های استخوانی نقش دارند .
پوست مملو از غدد مخاطی است و توسط فلس هایی از نوع Ganoid ،Cycloid و Ctenoid پوشیده شده
است . عده ای از ماهی های استخوانی فاقد فلس هستند . فلس های گانوئیدی پست ترین نوع فلس بوده و تقریبا
لوزی شکل است . فلس های سیکلوئید تکامل متوسط داشته و دایره ای شکل است . فلس های کتنوئید تکامل
یافته ترین نوع فلس است و از نظر ظاهری شبیه سیکلوئید اما خار داراست .
ماهی های بدون فلس : مارماهی ها ازاین نوع هستند . در هیچ یک از ماهی های استخوانی فلس پلاکوئید دیده
نمی شود . اسکلت داخلی کاملا استخوانی اما در نمونه های استثنایی مثل ماهی خاویار اسکلت غضروفی
مشاهده می شود . نوتوکورد به طور کامل توسط ستون مهره جایگزین شده است . کلاسپر ندارند .دهان از
نوع انتهایی یا Terminal یا تحت انتهایی Sub Terminal است .
کلواک ندارند برای دفع مواد گوارشی مخرج ، برای دفع ادرار مجاری ادراری و برای دفع سلولهای جنسی
مجرای جنسی دارند و مستقل هستند . تنفس آنها به کمک چهار جفت آبشش انجام می گیرد که توسط اپرکول
استخوانی احاطه شده اند . مجهز به کیسه شنا یا مثانه گازی هستند که این عضو اعمال متفاوتی برای جانور
انجام می دهد . کیسه ی شنا در برخی از نمونه ها به ابتدای لوله ی گوارش متصل و در برخی فاقد اتصال
است . در عده ای از این نمونه ها این کیسه تبدیل به عضوی شش مانند شده است . به این گروه ، ماهی های
شش دار می گویند . قلب همانند ماهی های غضروفی دو حفره ای است . گلبولهای قرمز هسته دار و بیضی
شکل اند .  Poikiolothermous ( خون سرد ) اند . کلیه از نوع مزونفریدی است . مغزشان دارای لوب
های بویایی کوچک و لوبهای بینایی بزرگ است . اعصاب جمجمه ای ده جفت . خط کناری از رشد زیادی
برخوردار است . جدا جنس هستند ، گناد های جفت دارند . لقاح خارجی دارند .غالبا تخم گذارند و رشد ونمو
آنها مستقیم است و مرحله ی لاروی ندارد .
وظایف کیسه ی شنا : این عضو با تغییر میزان و نوع گازهای موجود در خود به تنظیم عمقی که ماهی می
خواهد در آن شنا کند می پردازد . به عنوان یک عضو تعادلی باعث می شود که ماهی بر خلاف سطح اتکایش
شنا کند . دربرخی ماهی ها قابلیت جذب اکسیژن اتمسفر را پیدا کرده است وبه ماهی برای زندگی در خشکی
کمک می کند . با توجه به این که گوش در ماهی ها رشد چندانی پیدا نکرده و این حس ضعیف است، اندام
کمک دهنده ی واسطه ای در سیستم شنوایی بوده و به استخوانچه هایی به نام Weberian متصل است . این
استخوانچه ها به گوش داخلی انتقال یافته و پیامهای صوتی - ارتعاشی برخورد کرده به کیسه ی شنا را به گوش
داخلی هدایت می کند . در برخی ازماهی ها هوای حبس شده در کیسه با شدت و سرعت از دهان خارج شده
و به این ترتیب صدای بلندی تولید کرده که باعث ترساندن صیادان می شود .

رده بندی ماهی های استخوانی :

1) Sarcopterygi : الف- Crossopterygi  ب- Dipnoi

2) Actinopterygi : الف- chondrostei  ب- Holostei  ج- Teleostei

 
خصوصیات سارکوپتریژی : پست ترین ماهی های استخوانی بوده . باله های زوج  پا مانند و یا گوشتی
است . اسپیراکل آنها مانند ماهی های غضروفی است .نوستریل ها به حفره ی دهانی راه دارند . باله پشتی
دوتایی است و به ماهی های باله گوشتی معروفند .
کراسپتریژی : باله های زوج ، گوشتی است . اسپیراکل موجود است و کیسه ی شنا حالت Vestigial  یا
بقایایی دارد .
تا چندین سال پیش به عنوان گروهی منقرض شده محسوب می شدند اما با پیدایش نوعی ماهی که به افتخار
کاشف آن Latimeria نامیده شد از حالت انقراض خارج شد . لاتیمریا از نظر ظاهری واجد خصوصیاتی
است که اجداد فسیل شده که در میلیون ها سال قبل زندگی می کرده اند نیز آنها را دارا می باشند . به همین دلیل به فسیل زنده مشهورند .
دیپنوئی : این ماهی ها که غالبا در باتلاق ها به سر می برند واجد کیسه ی شنای به شدت چین خورده هستند  و قادراند از اکسیژن اتمسفر استفاده کنند . به همین دلیل به ماهی های شش دار یا دو تنفسی مشهورند . در حال حاضر تنها سه جنس از این ماهی ها وجود دارند به نامهای  Protopterus ، Neoceratodus و Lepidosiren .
این ماهی ها توزیع منقطع داشته و به ترتیب در آفریقا ، استرالیا و امریکا به سر می برند .
اکتینوپتریژی : بر خلاف ماهی های قبل گوشت آلودند و حمایت کننده ی باله های آنها به جای گوشت اشعه
های باله ای است .به همین دلیل به ماهی های شعاع باله ای معروفند . باله های زوج نازکی دارند . باله
یشتی منفرد است و کیسه های بویایی آن ها به حفره ی دهانی راه ندارد .
کاندرستئی : قسمت اعظم اسکلت آنها غضروفی است ، منفذ دهانی بزرگ دارند ،دارای فلس های گانوئیدی
هستند و باله ی دمی هتروسرک دارند . (ماهی خاویار از این نوع است ) .
هولوستئی : منفذ دهانی کوچک ، فلسها از نوع گانوئید یا سیکلوئید است . باله دمی هتروسرک است .از نظر
تکاملی متوسط اند در حالی که گروه قبل پست ترین ماهی های شعاع باله ای هستند .
تلوستئی : منفذ دهانی Terminal یا انتهایی است . فلس ها از نوع سیکلوئید یا کتنوئید است . عده ای از آنها
مثل مارماهی ها اصلا فلس ندارند .باله ی دمی آنها هوموسرک است و پیشرفته ترین ماهی های استخوانی بوده
و به تنهایی حدود 17000 گونه از مهره داران را تشکیل می دهند .